Voor het recente Flowsmagazine met als thema ‘douane’, leverde Kristian Vanderwaeren een gastbijdrage. U vindt ze hier integraal terug. Ideale lectuur voor tijdens het weekend mocht u aan de papieren versie nog niet toegekomen zijn.
De eerste douanier, toen tollenaar genoemd, is ons niet bekend maar de douanier is wel het oudste belastingberoep in de wereld. Matteüs, een van de vier evangelisten, was zo een tollenaar. Hij is de patroonheilige van de douaniers en wordt elk jaar gevierd op 21 september.Het douanevak ontstond op die plaatsen waar 1) handel werd gedreven, 2) waar natuurlijke of kunstmatige grenzen waren en 3) (stads)staten ontstonden met heersers die nood hadden aan geld om de staatsorganisatie en infrastructuur te kunnen financieren.
De gemakkelijkste vorm van belastingheffing was immers de tolheffingen op goederen voor het gebruik van wegen en rivieren en voor de veilige doorvoer van die goederen. Met het ontstaan van steden, zagen octrooien en tollen aan de stadspoorten het licht. Met het verschijnen van de moderne staten, verschoof het heffen van tol naar de grenzen van die staten.
De Oostenrijkse keizerin Maria-Theresia vormde in 1749 het regime van de oude tollen van het Ancien Régime in onze streken, om tot een nieuw tarief van invoer- en uitvoerrechten en een bijhorende moderne douaneadministratie. Tijdens de Franse Republiek en het keizerrijk wordt die administratie verder uitgebouwd en verschijnen de eerste douaniers in uniform: de ‘groene jagers’.
In 1830 werd België onafhankelijk en zag het Ministerie van Financiën het daglicht. Douane en Accijnzen maakte toen, samen met de Directe belastingen en het Kadaster, dat Ministerie van Financiën uit. Keerpunt in de geschiedenis van de douane was de Tweede Wereldoorlog en het streven naar Europese eenmaking, met de instelling van BLEU (Belgisch-Luxemburgse Economische Unie, die al in 1922 ontstond), de Benelux en in 1957 de ondertekening van het Verdrag van Rome.
De douane-unie die toen ontstond, zou vervolgens uitgebreid en voltooid worden in 1993, wanneer de Europese binnengrenzen definitief werden afgeschaft. Hierdoor verschoof de heffing van douanerechten van de Belgische landsgrenzen naar de buitengrenzen van de Europese douane-unie.
Taken van douanier in volle evolutie
De taken van de douanier zijn steeds divers geweest, maar zijn in essentie nog wel dezelfde. Vooreerst is hij een grensbewaker, die waakt over de goederen (en bijhorende personen) die de grens oversteken. Daarnaast is hij ook een ontvanger van belastingen en stelt hij alles in het werk om fraude (onder meer sluikinvoer) te voorkomen. Tot slot is hij een verlener van diensten — als opslag, bewaking en begeleiding van goederen — tegen vergoeding: de retributie. Het takenpakket van een douanier speelt zich af in de driehoek ‘bewaking-inning-dienstverlening’. Het woord ‘douane’ zelf is een leenwoord uit het Frans, in de betekenis van ‘dienst voor in- en uitvoerrechten’ en werd voor het eerst aangetroffen in 1813.
In een wereld die steeds in evolutie is, evolueert het driehoekpakket van de douane voortdurend mee. Enerzijds merk ik op dat de douane steeds vaker meegezogen wordt in het crisisbeheer van de overheid. Sinds mijn aantreden zeven jaar geleden werd de douane jaar na jaar geconfronteerd met een crisis: terreuraanslagen, drugstrafiek in Antwerpen, export van ‘dual goods’-goederen, Brexit, coronacrisis, Ruslandsancties.
Anderzijds wordt het takenpakket van de douane jaarlijks ook uitgebreid. Niet alleen haar fiscale taken (inning) maar vooral ook haar niet-fiscale taken (bewaking). Denken we maar aan de rol die toegewezen wordt aan de douane voor het realiseren van de Europese en nationale ‘Green’-agenda (CBAM-regeling, heffing op het eenmalige gebruik van plastic bekertjes). Ook inzake de energietransitie, weg van fossiele brandstof, dient de douane een belangrijke rol te spelen (onder meer met het gebruik van accijnsheffingen en andere energieheffingen).
Tot slot hebben de toenemende geopolitieke spanningen in de wereld ervoor gezorgd dat de douane steeds meer het instrument wordt om politieke doeleinden na te streven eerder dan economische doeleinden (de economische sancties tegen Rusland, het aankomende verbod op goederen die vervaardigd worden door dwangarbeiders, het aankomende verbod op goederen afkomstig uit het Amazonegebied …). Onze politieke overheden en onze bevolking eisen steeds meer dat de douane optreedt als echte grenswachter, die onwettige en gevaarlijke goederen tegenhoudt en zorgt dat de invoer- en uitvoerregelgeving worden gerespecteerd.
Meer in het bijzonder: 2023
Ook 2023 staat in het teken van crisismanagement: mijn hoofdjob is eigenlijk crisissen managen. De douanewereld staat immers in rep en roer door de sancties tegen Rusland, Wit-Rusland en de enclaves Loehansk en Donetsk in Oekraïne. Ook nu weer wordt de douane ingeschakeld om sancties tegen de genoemde landen/gebieden af te dwingen. Ook nu weer betekent dat een belangrijke toename van de werklast van de douane en van de bedrijven die invoeren en uitvoeren.
De strijd tegen de invoer van cocaïne via de haven van Antwerpen leverde in 2022 weer een recordvangst op van bijna 110 ton aan onderschepte cocaïne. De cocaïnehandel en bijhorende ellende blijven maar toenemen. Met het project ‘100% scanning’ beoogt de douane alle ‘cocaïne-risicocontainers’ vanuit Zuid-Amerika te scannen. Alles wordt in stelling gebracht om het project vanaf eind dit jaar uit te rollen. De douane rolt zijn artillerie uit en ontplooit zijn infanterie om die cocaïnepest uit de haven te krijgen.
De explosie van de e-commerce blijft ook een zorgenkind: bedrijven en de douane dienen heel grote hoeveelheden data te verwerken: over enkele jaren stevent de Belgische douane af op een miljard aangiften op jaarbasis! Hoeveelheden aangiften en goederen die het noodzakelijk maken om de douaneregelgeving dringend aan te passen.
Ook de ICT-uitdagingen voor bedrijven en douane dit jaar en de komende jaren blijft groot: het is alle hens aan dek om de Europese ICT-kalender te kunnen respecteren. Alle belangrijke aangifteapplicaties (invoer, uitvoer en transit) moeten vernieuwd worden. PLDA verdwijnt en de wijzigingen vragen belangrijke investeringen van de douane maar ook van het bedrijfsleven.
Daarnaast dienen de douanetaken — zoals documentaire en fysieke controles door de eerstelijnsdiensten op basis van risicoanalyse, scanning van containers, opsporingsonderzoeken, tweedelijnscontroles — te blijven doorgaan. Ondertussen moet de douane haar dienstverlening blijven inzetten op facilitering via 3C-dienstverlening en het promoten van system based control.
Tot slot zal ook de Algemene Wet inzake Douane en Accijnzen van 18 juli 1977 herwerkt worden en meer in het bijzonder de sancties opgenomen worden in die AWDA. Onze minister Vincent Van Peteghem heeft in zijn beleidsnota dan ook aangekondigd om het sanctiebeleid van AWDA grondig te herzien: mindere correctionele vervolging en meer administratieve sanctionering staan daarbij centraal. De Belgische douane heeft hiertoe in samenwerking met de Luxemburgse douane (AWDA is een wetboek dat geldt voor Luxemburg en België!) een voorstel uitgewerkt. Voor het einde van de legislatuur dient deze grootste hervorming van AWDA sinds jaren een feit te zijn.
De toekomst
Met een steeds toenemende wereldhandel en een steeds uitgebreider en complexer takenpakket moet de overheid blijven investeren in het goed opgeleid en uitgerust douanekorps. Onze douaniers worden steeds meer gespecialiseerde eenheden die op tijd moeten ingrijpen om ongewenste goederen te controleren en te stoppen bij in- en uitvoer, terwijl de normale goederenstroom zijn gang kan gaan en a posteriori dient gecontroleerd te worden.
Om die taken professioneel in te vullen, moet de douane verder inzetten op nieuwe technologieën en verder digitaliseren. Dit is een must om onze dienstverlening aan de bedrijven en aan de maatschappij uit te bouwen. Centraal hierbij wordt het inzamelen en beheer van relevante data, het verder gebruikmaken van datamining en het inschakelen van artificiële intelligentie om illegale goederen zo efficiënt mogelijk te identificeren en te controleren.
De douane moet ook meer Europees worden, wil ze al die uitdagingen het hoofd bieden. We moeten de douane ‘to a next level’ brengen, aldus Ursula von der Leyen. De PIF-richtlijn is ondertussen omgezet in nationale wetgeving en de Europese procureur heeft met succes zijn activiteiten opgestart in België en andere EU-lidstaten.
Maar op wetgevend gebied wordt 2023 pas echt een historisch Europees jaar. De Europese Commissie zal, op basis van het Wise Person Group-rapport, eind mei heel waarschijnlijk een wetgevend voorstel doen voor het opstellen van een volledig nieuw Europees douanewetboek. Als de lidstaten hun taak opnemen, dan zal het Europese douanewetboek in 2025 er helemaal anders uitzien dan vandaag. België heeft het voorzitterschap van de EU vanaf 1 januari 2024 en dit voorzitterschap zal cruciaal zijn om de grootste hervorming van de Europese douanewetgeving sinds jaren tot een goed einde te brengen. Doel van de hervorming is dat de Europese douaneautoriteiten ‘should act as one’, wat vandaag niet het geval is. Dat doel dient gerealiseerd te worden door de wetgeving te vereenvoudigen, onder meer inzake e-commerce, en door onder meer het risicobeheer centraal te organiseren en de werking en samenwerking tussen douane-autoriteiten te verbeteren door – hopelijk — de instelling van een Europees douaneagentschap.
Dank
Tot slot wil ik iedereen danken die het douanevak maakt tot een zo mooi vak. Dank aan alle douaniers voor het harde werk, dank aan het bedrijfsleven voor de inspanningen die zij leveren om de douaneprocedures vlot te laten verlopen en voor cocreatie van de regels, dank aan de andere overheden voor de goede samenwerking. Dank ook aan de Europese Commissie en andere Europese instanties voor het samen uitbouwen van een echte Europese douane-unie. Tot slot dank aan onze minister, onze regering, aan onze nationale politieke overheid, en aan onze voorzitter van FOD Financiën. Dank voor het vertrouwen dat jullie alle dagen stellen in de Belgische douane.
